Post publicau o 17 de chunyo de 2021 en o blog d’o prochecto Plantero de parolas de l’ortal.
Ya s’acerca ixa nueit d’estrelas en a qual prencipia o verano. As chamineras callan y reblan a o protagonismo d’os uertos, uertas y ortals. As chents más sabias se miran a la luna pa que les marque os pasos.
Y a colletas de caballos de tierra,
amontan as primeras ensaladas
y creixen as tomateras…
Son os caballons, surtindo qual grans cucos d’o taconal, plenando tot de vida, facilitando l’augua a las radices que nos darán de minchar, y o paso por os cancillos a qui cosiran o uerto.
Pero antes de que no plegue o verano, quan a primavera empecipia a mostar a suya man suau, cal preparar-lo tot pa la fiesta d’a vida. Primero cal picar y labrar as eras y faixetons, pa parar a tierra ta una fertilidad que aspera angluciosa albergar nuevas vidas, cal fer os caballons. Y cal asegurar l’agua a ixa tierra molla, fendo basa, para dimpués ninviar a basa, dixando que a basada entibe os cancillos.
Y cinga lanzanga cal ir fendo o uerto, fendo plantero, enforconar as plantas trepadoras, entreclarecer…Y con suerte y buen orache, tendremos una buena anyada.
Porque ye a mia bandera
un uerto en as montanyas.
A mía lei, a que dicta a luna en una nueit d’estrelas.
A mía relichión solo reza que t’o Dios Sol y a la Diosa Plevia
cada verano y cada primavera.
Os míos héroes y heroínas s’ubren paso entre caballons.
Y a mía patria son unas mans tacadas de tierra
alimentando a o mundo.
Vocabulario:
Uerto: siembra de reducidas dimensions con a finalidad de cullir virolla pa o consumo familiar. Ye situau chunto a la casa.
Uerta: Ye un uerto situau en as marguins d’o lugar
Ortal: Conchunto de varios uertos, zona an que bi ha varios uertos chuntos.
Caballón: gradiello alargau en o uerto.
Cancillo: Surco alargau entre os caballons d’o uerto por do circula l’agua de riego.
Picar: Treballar a tierra, treballar un uerto.
Faixetón: Faixa de terreno estreita y chicorrona para cautivar u recullir yerba situada cheneralment en puestos aleixaus y no guaire accesibles
Fer os caballons: Preparar o uerto con gradiellos alargaus para facilitar a siembra y o riego.
Tierra molla: Tierra blanda y molsuda, ideal pa cautivar u parar uertos.
Fer basa: Acumular augua pa regar.
Ninviar a basa: Vaciar a basa esbarrando l’augua enta una cequia.
Basada: Cantidat d’augua entibada que se suelta o se dixa fuyir.
Fer plantero: Sembrar os vechetals con a fin de que se produzca a suya cherminación con as millors condicions y cudiaus, de forma que pueda creixer sin dificultat dicha que a planta siga lista pa transplantar-la en o uerto.
Enforconar: Meter soportes de fusta pa suchetar, cheneralment, as plantas d’o uerto que trepan.
Entreclarecer: Limpiar o uerto sacando as matas entre meyo pa que as restants salgan con más fuerza.
Anyada: anyo agricola, periodo anyal de cullidas.
Agradecimientos:
Fernando Romanos Hernando
Bibliografía:
Diccionario Aragonés-Castellano, Castellano-Aragonés de Fernando Romanos Hernando, Edicions Transiberiano
Wikipedia.org
Compártelo:
- Click to share on Facebook (Opens in new window)
- Click to share on Twitter (Opens in new window)
- Click to share on Telegram (Opens in new window)
- Click to share on WhatsApp (Opens in new window)
- Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
- Click to share on Pinterest (Opens in new window)
- Click to share on Reddit (Opens in new window)
- Click to share on Tumblr (Opens in new window)
- Click to share on Skype (Opens in new window)
- Click to print (Opens in new window)